शिक्षा : विगत, वर्तमान र भविष्य

नेपालमा हिजो, आज र भोलिको शिक्षाको कुरा गर्दा प्राचीनकालमा गुरुकुल शिक्षा प्राणाली प्रचलित थियो, जसको उद्देश्य बालबालिकामा शारीरिक, मासिक र सामाजिक गुणको विकास गराउनु हुन्थ्यो । घरको ऐस आरामबाट मुक्त भएर गुरुको सान्निध्यमा साधारण जीवनयापनसहित ज्ञान आर्जन गरिन्थ्यो ।
मध्यकालमा आएर आध्यात्मिक तथा जीवनपयोगी सिपका अतिरिक्त तन्त्रशास्त्र सामावेश गर्न थालियो । त्यो बेलाको शिक्षामा मान्यजनलाई कसरी सम्मान र सम्बोधन गर्ने, आफूमा नैतिक विकास कसरी गर्ने, व्यवहार कसरी चलाउने, बाबु आमा तथा गुरुको सेवा, पाउनालाई घरको देवता सम्झेर स्वागत र विश्वका मानिस एक हुन्, सबैलाई मायाँ गर्नु पर्छ, अर्काको उपकार गर्नु नै धर्म हो, भन्ने भावनाको विकास गराइन्थ्यो । दैनिक विश्वशान्तिको कामना गरिन्थ्यो । बिहानको प्रार्थनाबाटै सकारात्मक सोचको विकास गराइन्थ्यो । सत्य, निष्ठा, आदर्श, सौहार्दता, सहिष्णुता र नैतिकता मानिसमा नभई नहुने गुण थिए । सच्चरित्रता नै समाजको असली गुण मानिन्थ्यो । नियमको पालना, असल आचरण प्रदर्शन र अनुशासनको पालनालाई प्रमुख महत्व दिन्थ्यो ।
संयम, अत्मविश्वास, आत्मचिन्तन, आत्मविश्लेषण गरेर सही र गलत छुट्याउन सक्ने विवेक स्थापित गराइन्थ्यो । मानव जीवन र मानव समाजमा रहनका लागि भविष्यमा आइपर्ने जस्तै कठिन परिस्थितिसँग पनि सामना गर्न सक्ने नागरिक तयार गर्ने लक्ष्यका साथ शिक्षा प्रदान गर्ने र ग्रहण गर्ने उद्देश्य राखिन्थ्यो । समाज, राष्ट्र र विश्वका लागि सुयोग्य नागरिक निर्माण गरिन्थ्यो ।
बौद्धिक छलफल, तर्कशास्त्र, लेखनकला सिप, अध्यात्मशास्त्र, खगोलशास्त्र, शिल्पशास्त्र, आयुर्वेद, सङ्गीत, ललितकला (साहित्य सङ्गीत, चित्र, मूर्ति, वास्तु) र सभ्य भाषाको ज्ञान हासिल गराई एक किसिमको शैक्षिक जागरण गराइन्थ्यो । समग्रमा भन्दा धार्मिक, शास्त्रीय र व्यावहारिक शिक्षा प्रदान गरिन्थ्यो । ज्ञान, सिप, अभिवृत्ति र अन्तर्निहित प्रतिभाको प्रस्फुरण गराइन्थ्यो । विगतको विश्लेषण, वर्तमानमा अनुकूलन र भविष्य द्रष्टाको रूपमा बालकको विकास गराइन्थ्यो । त्यो बेलाका गुरुकुल, गुम्बा, विहार र मठमन्दिर नै शैक्षिक केन्द्र थिए । पछिल्लो समयमा व्यावसायिक समूह विभाजन गरी गुठीका माध्यमबाट व्यावसायिक शिक्षा दिन थालियो । एकीकरणपश्चात् सैनिकका छोराछोरीलाई सैनिक शिक्षा दिने गरेको पाइन्छ ।
औपचारिक शिक्षाको थालनी दरबार स्कुलको स्थापनापश्चात् भए पनि खास गरी राजा, राणा तथा उच्च घरानाका छोराछोरीका लागि अङ्ग्रेजी शिक्षा दिने उद्देश्यले खोलिएको कारण सर्वसुलभ हुन सकेन । पछि भाषा पाठशाला तथा त्रिचन्द्र कलेजको स्थापना भएको थियो । व्रmमशः कृषि शिक्षा पनि समावेश गरियो र उपत्यका बाहिर पनि स्कुलहरू खोल्न थालियो । प्रजातन्त्रको स्थापनाको पूर्वसन्ध्यामा मन्टेश्वरी शिक्षा पनि भित्रिइ सकेको थियो । यसले नेपालमा सनै सनै पश्चिमी शिक्षा र संस्कृतिको प्रभाव पनि पार्न सुरु ग¥यो ।
वर्तमानको कुरा गर्दा प्रजातन्त्रको प्रादुर्भावसँगै शिक्षासम्बन्धी नीति–नियम, विनियम, शिक्षाको संरचना बन्ने कामको सुरुवात भयो । क्रमशः अङ्ग्रेजी भाषा शिक्षणको माध्यम भाषा बन्न थाल्यो । शिक्षालाई औपचारिक बनाउन थालियो । सार्वजनिक विद्यालयका अतिरिक्त निजी विद्यालयको स्थापना गर्न थालियो । अङ्ग्रेजी माध्यममा पढाउने र स्थानीय पोसाकको ठाउँमा टाई, सुट र पाइन्टको पोसाकले ठाउँ लिन थाल्यो ।
क्रमशः शिक्षामा व्यापारीकरण भित्रियो । नाफा कमाउन शिक्षण संस्था खोल्नु दुर्भाग्यपूर्ण भए पनि यसले समाजमा जरा गाडी छाड्यो । मुनाफाका लागि देश, समाज, परम्परा र संस्कृतिको क्षयीकरणको हेक्का राख्न छाडियो । साधारण शिक्षाका अतिरिक्त प्राविधिक शिक्षाको विकास गर्ने र जीवनपयोगी शिक्षा प्रदान गर्ने उद्देश्य राखिए पनि हाइफाइको कारण भनाइ र गराइमा आकाश जमिनको फरक भयो । ज्ञान सिपको कुरै भएन खाली प्रमाणपत्रधारी जनशक्ति उत्पादन हुन थाले । शिक्षण संस्था, शिक्षक तथा शिक्षा प्रशासकहरू क्रमशः गैरजिम्मेवार हुँदै गएको आभाष हुँदै जान थालेको छ ।
भोलिका लागि नेपालको आधार भनेकै कृषि, पशुपन्छी, जडीबुटी, पर्यटन, जलविद्युत् र खानी हो । यसमा प्रशस्त लगानी र आधुनिकीकरण हो । यी कुराको प्रवर्धन र संवर्धन गर्न सकेमा अर्थतन्त्रको प्रमुख आधार बन्ने देखिन्छ । यी पक्षमा गरेको लगानीले औद्योगिकीकरणको विकास हुने छ र आयातमुखी बन्दै गएको हालको अर्थतन्त्रलाई निर्यात मुखी बनाउनेमा दुईमत हुँदैन होला ।
अर्को पक्ष औद्योगिक विकास र वातावरणलाई एकाकार गर्न सकिएन भने पनि विकासका साथ विनाशको अवस्था हुन जाने छ । विश्व वातावरण उष्ण हुँदै गएको कारण हिमाल पग्लिन थालेका छन् । प्रदूषणले चरम सिमा पार गर्दै छ ।
अर्को कुरा हाम्रा स्थानीय सिपमा आधारित स–साना उद्योग, आरन, भट्टीलाई आधुनिक प्रविधिसँग जोडेर विकसित रूप दिन सकेमा सिपको हस्तान्तरण हुन गई बेरोजगारीलाई न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । परम्परागत रूपमा चल्दै आएका सामाजिक मूल्य र मान्यताहरू एक पिंढीबाट अर्को पिंढीमा हस्तान्तरण हुँदै जाने परम्पराले बेरोजगारीको समस्या ल्याउँदैन । खालि आधुनिकीकरण गरिदिए पुग्छ ।
गाँजा, अफिमलाई दुव्र्यसनको रूपमा विकास हुन नदिई औषधीको प्रयोजनका लागि शोध खोजका साथ औषधी उत्पादनसँग जोड्न सक्नु पर्छ । कोदो, फापर, चिनो जस्ता स्थानीय बालीको प्रवर्धन तथा संवर्धन गरेर अर्गानिक भान्सा तथा औषधीमुलोसँग जोडिनु पर्छ ।
त्यसका अतिरिक्त व्यवस्थापन कार्यलाई पनि भुल्नु हुँदैन । कार्यालय व्यवस्थापन, कर्मचारी व्यवस्थापन, मानव संसाधन विकास, उद्यम विकास, नीति नियम तर्जुमालगायत समग्र अर्थतन्त्र र बजारमा नवीनताको खोजी तथा कार्यान्वयनमा ध्यान दिन नसकेमा उत्पादन र औद्योगिकीकरणको अर्थ हुँदैन । व्यवस्थापकीय सिद्धान्तलाई आत्मसात् तथा अद्यावधिक गर्दै अगाडि बढ्नु पर्दछ । क्षमता विकास गरी कुशल व्यावसायिक बनाउन र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्षम बनाउनु पर्दछ । माग र आपूर्तिलाई विश्लेषण गरेर अगाडि बढ्न सक्ने बनाउनु पर्दछ । अनुसन्धानमुखी बनाउनु पर्दछ ।
राष्ट्रको सामाजिक, आर्थिक तथा राजनीतिक विकासको मेरुदण्ड शिक्षा हो । यो सक्षम, स्वायत्त र प्रभावकारी हुनु पर्दछ अनि मात्र मानव संसाधन र प्रविधिको विकास तीव्र हुन जान्छ । रोजगारी र औद्योगिक विकासको वातावरण सिर्जना हुन्छ । नतिजामुखी, प्रतिफलमुखी शिक्षा प्रणालीको भएन भने आर्थिक लगानी बालुवामा पानी जस्तै हुन्छ । व्यावसायिक र प्रविधियुक्त शिक्षा आजको आवश्यकता हो । यसका लागि तीन पक्ष शिक्षा प्रशासक, शिक्षक र विद्यार्थी केन्द्रित शिक्षाको आवश्यकता पर्दछ । शिक्षा प्रशासक र शिक्षक व्यावसायिक हुन सकेनन् भने लक्षित उपलब्धि हासिल हुन सक्दैन । शिक्षा प्रणालीले बालबालिकालाई स्वयम् व्यक्ति, समुदाय, राष्ट्र र अन्तर्राष्ट्रका लागि योगदान गर्न सक्ने नागरिक बनाउन सक्नु पर्दछ । शिक्षा सेवा र शिक्षा प्रशासनलाई विश्वास योग्य, श्रद्धालायक र सम्मानपूर्ण बनाउनु पर्दछ । शिक्षक र शिक्षा प्रशासकलाई प्रविण, तालिम प्राप्त र नवप्रवर्तन गराउनु पर्दछ । यसमा कन्जुस्याइँ गर्नु हुँदैन । राज्य पुनर्संरचनामा जान लागेका बेला पुराना कमीकमजोरी र गलत अभ्यासलाई त्यागेर नवीन अभ्यासको चरणमा प्रवेश गर्न चुक्नु हुँदैन । कम्तीमा शिक्षा क्षेत्रलाई २० प्रतिशत बजेट छुट्याउन हिम्मतको खाँचो छ । शिक्षामा सबैको सबैको पहुँच पु¥याउन कम्तीमा विद्यालय तहको शिक्षा अनिवार्य र निःशुल्क बनाउनै पर्दछ । शिक्षा दिने दायित्व सरकारको हो न कि निजी क्षेत्रको तर शिक्षामा स्थानीय जनसमुदाय र विद्यालयको अन्तरसम्बन्धलाई भने नकार्न सकिँदैन । विद्यालयको स्रोत र साधनलाई मजबुत बनाउने कुरामा उदार बन्नु पर्छ र त्यसको दक्षता पूर्ण उपयोग गर्न सरकारले केन्द्रीय भूमिका खेल्नु पर्दछ । विद्यालय शिक्षालाई स्थानीय उत्पादन र प्रवर्धन गरी ग्रामीण पर्यटनसँंग जोड्नु आवश्यक छ ।
शिक्षाले राजनीतिक चेतनाको विकास अवश्य गर्नु पर्दछ तर राजनीतिले शिक्षालाई गिजोल्नु हुँदैन । आज शिक्षामा गुणस्तर खस्कनुमा राजनीतिक हस्तक्षेप अग्रणी भएको छ । शिक्षा क्षेत्रलाई दलगत स्वार्थको अभ्यासस्थल बनाउँदै लागिएको छ । योगदानको कदर हुन छाडेको छ । उत्तमता, उत्तरदायी तथा जिम्मेवार बनाउनुको साटो आफ्नो राजनीतिक आँखाले मूल्याङ्कन गर्ने परिपाटी हाबी भएको छ । शिक्षक र शिक्षा प्रशासकलाई जिम्मेवारी बहन गर्नुको साटो चाकडी चाप्लुसीको बाटो रोज्न पर्ने बाध्यता बनाइएको छ । विद्यालय, महाविद्यालय तथा विश्वविद्यालयलाई स्वशासित संस्थाको रूपमा स्थापित गर्ने प्रयास नभएका होइनन् तर अहिले शिक्षण संस्थाहरू राजनीतिको हस्तक्षेपको पराकाष्ठा भएका छन् । योग्यता, क्षमता, दक्षताभन्दा पनि आफ्नो निकटताका आधारमा नियुक्ति, बढुवा तथा पदस्थापन गर्ने परिपाटी बसालिएको छ ।
शिक्षामा पहुँच, गुणस्तर सुदृढीकरण, जवाफदेहिताका लागि शिक्षामा राष्ट्रियकरण हुन जरुरी छ किनकि शिक्षामा अहिले व्यापारीकरण हाबी भएको छ । सरकारी र सामुदायिक विद्यालयहरूले निजी विद्यालयको सिको गरेर टाई, सुट र पाइन्टको संस्कृति भित्र्याउन थालिसके । नेपाली भाषा, स्थानीय भाषाप्रतिको मोहभङ्ग भई अङ्ग्रेजी भाषाको ! नेपालका लागि नभएर विदेश पलायन हुने जनशक्ति उत्पादन गर्न थाले । राज्य समाजवाद उन्मुख हुने र अर्कोतर्फ शिक्षा नीतिले निजीकरण, उदारवाद, विश्वव्यापीकरण र निजी क्षेत्रसँग सहकार्य गर्ने कार्य विरोधाभाष देखिन्छ । राज्यको शिक्षा नीति सही दिशामा छ भन्न सकिँदैन ।
उत्पादित जनशक्तिले स्वदेशमा काम नगरे देश विकास हुन सक्दैन । देश विकासको मेरुदण्ड नै देशको कर्मशील जनशक्ति हो । अबको शिक्षाले उत्तम, उत्तरदायी तथा जिम्मेवार नागिरक तयार गर्नु पर्दछ । देशभक्त, कर्मशील, परिश्रमी र राष्ट्रलाई योगदान गर्न उद्दत नागरिक तयार गर्नु पर्दछ । बौद्धिक पलायन रोक्नु नै आजको मुख्य चुनौती देखिन्छ ।स्रोतःगोप
ताजा

लागूऔषधसहित वालिङमा एकजना पक्राउ
२०८१ फाल्गुन १ गते, बिहीबार
लागूऔषधसहित वालिङमा एकजना पक्राउ
२०८१ फाल्गुन १ गते, बिहीबार
स्याङ्जाका तीन गाउँपालिका गण्डकी प्रदेशमै उत्कृष्ट
२०८१ फाल्गुन १ गते, बिहीबार
इमेज सहकारी बचतकर्ताको चार करोड रकम फिर्ता
२०८१ माघ ३० गते, बुधबार
पन्यूले विद्यार्थीको गाला डाम्ने शिक्षिका पक्राउ
२०८१ माघ ३० गते, बुधबार
गुरुङ र मगर कामकाजको भाषाः कार्यान्वयनमा चुनौती र अपरिहार्यता
२०८१ माघ ३० गते, बुधबार
राष्ट्रियसभाबाट मिडिया काउन्सिल विधेयक पारित
२०८१ माघ २८ गते, सोमबार
शैक्षिक सुधारका लागि वालिङ नगरपालिकाद्वारा राजधानीमा अन्तरक्रिया
२०८१ माघ २८ गते, सोमबार
कास्की कारागारमा पानीको समस्या
२०८१ माघ २८ गते, सोमबार
चापाकाेटमा एक वृद्ध मृत अवस्थामा फेला
२०८१ माघ २८ गते, सोमबार