शम्भु अर्याल

अर्काको हित गर्नु, भलाई गर्नु, असक्त असाहाय, वृद्ध रोगिको हेरचाह र समाजको सेवा गर्नु परोपकार हो । हरेक काम आनन्दको लागि गरिन्छ । परोपकार हृदयको आनन्द हो । उपलब्धिमा अन्तरहृदय पुलकित हुन्छ । यो समुद्री छालजस्तो हृदयमै लहराउँछ, खिलखिलाउँछ । चङ्गाजस्तो हलुङ्गो हुन्छ जो मनुष्यभित्रको इश्वर हो । धरति, जल, आकाश र अन्तरिक्षमा उडिदिन्छ । कुरौटे कुरा उसको कानले सुन्दैन । धर्तीलाई परिवार मान्छ । छुद्र र सङ्कृर्ण हृदयबाट दुर रहन्छ र परोपकारमा उदार मस्तिष्कमात्र सफल रहन्छ । यो विनलादिन र हिटलर साम्राज्यलाई छि ! छि ! र दुर्दुर गर्छ । मदरटेरेसा र नेल्सन मण्डेलनाको समीप रहन्छ । अन्तर्मनको आनन्दका लागि परोपकार तिमी अन्तर्मनको बुद्ध बनीराख !

के मनुष्य हितमात्र परोपकार हो ? यसको शब्दकोष कत्रो हुन्छ ? लागिरहेको छ यो मनुष्यमात्रमा सङ्कृर्ण रहँदैन । खगोलका सम्पूर्ण जीवात्माको भलाइमा रमाउदै घातप्रतिघात, छलकपट, यातना, धोखाधज्जी, रमिता उसको शब्दकोषमा हुँदैन । नजरमा यसको जगत एक हो । जीवनको एकीकरणमा मान्छेलाई पशु हुनबाट बँचाउने मुलमन्त्र तिमी सँधै जपिराख । जसको हृदय द्रवित भई नै रहन्छ कन्दराको तप्केनी जस्तो । लोभलालचको क्षितिज ! कहिल्यै भेटाउन नसकुँ तिमीलाई । कदापि कठोर हुन सक्दैनौ तिमी । हृदयको मैन तिमी सेवा नै कर्म मान्छौ । सेवा नै धर्म मान्छौ । ममतालाई आफ्नो मर्म मान्छौ । ह्रास हुँदै गएको सद्भाव, दया र मायाममता तिम्रो जस्तै मन र मस्तिष्कले अलिकति भएपनि टिकिराखेको त छ यस धरतिमा ।
“मै खाउँ मै लाउँ सुखसयल या मोज म गरूँ” को कटु आलोचक बन्छ अन्तर्मनको आनन्दका लागि परोपकार । सहयोग र सद्भावनाको गरूङ्गो भारी बोक्दै हतारमा कुँदीरहन्छ । स्वयं भलो भन्दा स्वस्फूर्त अरूको भलाइको नाङ्लो बोक्दै अन्तरर्मनमा दौडिरहन्छौ तिमी । त्यही तिम्रो बिजय हो । के गरुङ्गोपना मात्र भारी हो ? अन्तर्मनको हलुङ्गोे आनन्द । यमनको पहाड बोक्दै सिमल भुवाजस्तो कोमल र हलुङ्गो मन लिएर सेवामा तलिन छ त ! मात्र काँध थाप । गरूङ्गो भारिमा हातमात्र कति हलुङ्गो हुन्छ थाहा छ तिमीलाई ? हातमा हात मिलाउनेहरूको कमी हुनेछैन तिमीलाई ।

वर्तमानमा रातदिन रूपैयाँले टोक्ने मौलाउँदै गईरहेको उपियाँ भक्तहरूको पनि अन्तर्मनले सेवा गरोस् । परोपकार उसको केन्द्र हो । धड्कन उसको मुटु हो । सञ्चार उसको रगत हो । स्वयंभलो र आर्जनमा मात्र जीवन देख्ने विस्वजन्य जटिल परिस्थितिबाट परोपकारी मन टढा रहन्छ । महात्मा गान्धीको यथार्थ तस्विर । तिमी भित्तामा सँधै मुर्त बनिराख । फ्लोरेन्स नाइटिङ्गेल तिमी बत्ती लिई नै राख । मजदुरले जस्तो पसिना बगाइ नै राख । ढाबिलो ढाबमा आँफु भासिन सकौला तर भासिएकाहरूको उद्धारकर्ता जिन्दगीभरिको एउटा पुर्णपाठ । तिमी पढिईरहने छौ । पढिनुपर्छ । लेखिईरहने नै छौ । लेखिनुपर्छ ।
मायाप्रणय र प्रेमको स्नेहले मनको रिक्तता भर्छ । सद्भावले अघाउछ । भोको बनिदिन्छ सेवाको खातिर । सेवा नै उसको भोक हो । सेवा नै उसको भोजन । भगवान उसको खोज हो । आयाम उसको ब्रह्माण्ड हो । प्रमाणित उसको ज्ञान । सेवा उसको श्वासप्रश्वास हो । सेवा नै उसको धड्कन र ज्ञान । परोपकारमै मन आनन्द बन्छ । दिर्घायुको दिर्घब्याम निरन्तर लागिरहनु । कपट, रिस द्वेष, छक्कापञ्जाबाट टाढा भागिदिन्छ । सेवालाई अमृत मान्छ, धोका र लोभको धज्जी उडाउँदै परोपकारले माझ्दै मनलाई हिउँजस्तै कञ्चन बनाउछ । विचारलाई आकासजस्तै विशाल बनाउँछ । कदलाई सगरमाथाजस्तै उँचो बनाउँछ ।
परोपकार मेरो जात तेरो जात, मेरो धर्म, तेरो धर्म, मेरो घर तेरो घर, तेरो देश मेरो देश जस्तो विभाजनको रेखा कहिल्यै कोर्दैन । उ आनन्द रहन्छ संपुर्ण जिवात्माको सेवाका खातिर । वृहत् अर्थ र परिभाषा खोज्दा सजिवमा मात्र होइन निर्जीव वस्तुमासमेत उसले प्रेमभाव राख्छ । प्रकृति प्रेममा समेत यसले अन्तर्दृष्टि राख्छ । प्रकृति विकासमा यसले दखल राख्छ । प्रकृति प्रेममा अन्तर्दृष्टि र प्रदुषणमा दुःखी हुनु उसको हृदयको स्वभाव हो । प्राकृतिक स्वच्छ विकासमा उ खिलखिलाउँछ । विनासमा उसको चित्त दुख्छ त्यसैले त आमा बेलाबखतमा तिमीले आफ्नो तराजुको सन्तुलन आफै गरिराख्छ्यौ ।
जसरी हरेक बस्तुमा सुन्दरता हुन्छ त्यसरी प्राकृतिक सुन्दरता अनुपम हुन्छ । कुरूप कुनै पदार्थ हुदैन । त्यो त केवल हेर्ने दृष्टिको भेद हो । नजरको अन्तर हो । हरेक वस्तु सुन्दर हुन्छ । पदार्थ धरतिकै उपज हो । पदार्थको उच्च कलात्मकता नै सबैभन्दा सुन्दर वस्तु हो । सुन्दर–कुरूप सजिवमा छन् । निर्जीवमा छन् । मनुष्यमा छ । जीवात्मा र प्रकृतिमा छ । तसर्थ यो कलाको उच्चतम साधनामा विश्वास राख्छ । मनुष्यमा यो दया, माया, प्रेम, सद्भाव र सहकार्य हो । प्रकृतिमा यो संरक्षण र उच्च कलात्मक विकास हो ।

जीवात्मामा उ प्रेमिल रहन्छ । किन्चित बुचर बन्न सक्दैन । कोमलता उसको पर्यवाची हो र यसैमा सगौरव विजय घोषणा गर्छ । हृदयको द्विप तिमी आँफु जल्छौ । अरुलाई प्रकाश छरिदिन्छौ । कति गार्हाे हुन्छ देख्न ? आँध्यारोमा प्रकाश दिन मैन पैला आँफु स्वयं जल्नुपर्छ । अन्तर्मनको आनन्दको लागि परोपकार । गहन छ । गम्भीर छ । मनभित्र रहेको मन नै अन्तर्मन हो । मन सबैको हुन्छ । परोपकारी मन तिमी कहिल्यै निष्ठुर हुनसक्दैनौ । क्रुर हुनसक्दैनौ । सेवा तिम्रो आनन्द हो । कलुषित मन अर्काको यातना, दुःख, टस, ठेस, इष्र्या औडाहा र कपटले प्रेरित हुन्छ । परोपकारी धोका को सट्टा सहयोग । परत्वको सट्टा अपनत्व बेइमानको सट्टा इमान, उसको शुत्र हुन्छ । सम्पूर्ण जगतको सेवा र परोपकारमै परमआनन्द मान्छ ।
मन आनन्द पार्न मनुष्य अनेक तरिकाको अनुसरण गर्छन् । मान्छे हरेक गतिबिधि मनले गर्छ र आनन्दकै लागि गरिन्छ । होला अन्तर्मनको आनन्दका लागि कोही मर्निङ वाक गर्लान् । कोही साहित्यसृजना गर्दै होलान् । पढाउँदै होलान् गुरूहरू, पढ्दै होलान् विद्यार्थीहरू, खेल्दै होलान् केटाकेटीहरू, कमाउँदै होलान् व्यापारीहरू । चीन कृतिम चन्द्रमा बनाउँदैछ । युएई आईसबर्ग प्रोजेक्टमा काम गर्दैछ । सृष्टिका गतिविधि सुविधाको लागि गरिएता पनि सुविधा आनन्द प्राप्तिका लागि हो । के अर्थोपार्जन मात्र आनन्द हो ? के घुम्नु मात्र आनन्द हो ? के घुम्नु मात्रले हृदय पुलकित हुनसक्छ ? स्वयंभलो र व्यक्तिगत लाभमामात्र आनन्द देख्ने हृदय पनि संसारमा प्रशस्तै देखिन्छन् । तर फरक अन्तर्मनको आनन्दकालागि गरिने परोपकार सामाजिक यथार्थमा समाहित छ । उ आनन्दले गदगद त हुन्छ नै तर उ केवल परिवारभित्र मात्र सिमित रहँदैन । बनिदिन्छ समाजको स्तम्भ । सिङ्गो देशको उचाइलाई आरोहण गर्दै संसारमै फैलीईदिन्छ । बगिदिन्छ जसरी बग्छ खोला, जसरी बहन्छ हावा, फैलिन्छ बादल । उसको शरीर लोप होला जगतबाट उसको नाम कालजयी रहिरहने निश्चित छ । उसको मुहार नचिन्ला दुनियाले उसको नाम कण्ठस्थ रहन्छ । दुनियाँको होष्टेहैसेमा उ छायाँ होला । होलान् प्रतिस्पर्धामा ओझेल । अनुकृति खलनायकहरू । निर्णयमा उ सँधै नायक बनिदिन्छ र बसिदिन्छ दीन दुःखीहरूको मनमुटुमा । परोपकारी मन ब्रह्माण्डको तारो बनिदिन्छ आयतन अरुले नै नापीदिन्छन् । सूक्ष्म बनिदिन्छ अरूका खातीर अरू नै उसको आँखो बनिदिन्छन् । वर्तमानमा उ सङ्कीर्ण रहला भविष्यमा उसको आयतन अवश्य विशाल रहन्छ । विद्यार्थीका लागि उ खोज हो त विज्ञका लागि ज्ञान । मृत्युपर्यन्त पनि उ चीर रहिरहन्छ । यो सृष्टिको अनन्तसम्म कालजयी रहिरहनेछ । आम मान्छेहरू एक जीवन बाँच्छन् त परोपकारी अजम्बरी जीवन बाँच्छ ।
के सन्तती जन्माउनु मात्र उर्वरता हो ? वर्तमानमा उसको कदर नहोला तर पक्का–पक्का दिवङ्गगत पश्चात परोपकारी मन पूर्वीय दर्शनको श्रीकृष्ण हो त पश्चिमी दर्शनको सुकरात जो स्वयंमा अर्जुनदृष्टि राख्छ । वर्तमानमा उसलाई हेमलक नै किन पिउन नपरोस् भविष्यमा ऊ शाश्वत सत्य हो । वर्तमानमा उ बोक्रा होला भविष्यको अग्राख हो ।

यसो प्रकृति नियाल्छु । फूल फूलिरहेको छ । मूल फुटिरहेको छ । खोला बगिरहेको छ । अनाज पाकीरहेको छ । घाम उदाउँछ । अस्ताउँछ । समुद्र लहरिइरहेको छ । हिमाल चम्किइरहेको छ । दिन हुन्छ । रात हुन्छ । सृष्टि माटोमै हुन्छ । विसर्जन माटोमै हुन्छ । लाग्छ यी प्रकृतिका कृयाकलापहरू परोपकार कै लागि चलिरहेको छ । सोच्छु यस प्रकृतिको सबैभन्दा चेतनशील प्राणी मान्छे पनि प्रकृतिकै देन हो । यसै प्रकृतिका गुण मान्छेमा निहित छ । अमृत माटोमै छ । बिष माटोमै छ । एकै ठाउँमा उम्रिएको अम्बा टर्रो हुन्छ । अमिलो चुक हुन्छ । मेवा गुलियो छ । करेला तितो छ । यहीँ श्रीखण्ड छ । यहीँ छ काउछो पनि । यस्तैयस्तै गुण समाहित छन् प्रकृतिको सन्तति मान्छेमा पनि । परोपकारी मन श्रीखण्ड हो त निष्ठुर निर्दयी मन काउछो हो । परोपकारी मन अमृत हो त निष्ठुर मन बिष हो ।
मान्छेहरू सुखः खोज्दाखोज्दै विलासितामा विलिन हुनपुग्छन् । सोँचिरहन्छु आज बिकासको चरम युगमा चिन्तन गर्दा–गर्दा मान्छे–मान्छे बिचको सौहार्दता ह्रास हुँदै गइरहेको त छैन ? कैयौँ मान्छेले गर्नुपर्ने काम रोबोटले गर्छ । सोफिया भाषण गर्छे । सोफिया मान्छे चिन्छे । सोफिया प्रतिउत्तर दिन्छे । भोलिका दिनमा हिड्ने बाटाहरूमा रोबोट र मान्छे आआफ्नो काममा सँगसगै हिँड्लान् ।

अनुसन्धानको लागि मान्छेले सोच्नैनपर्ने होला । कुनै सिस्टमले नै अनुसन्धान गर्ला । गर्नुपर्ने काम रोबोटले गर्ला । भेट्नुपर्ने मान्छे फेसबुकले भेटाईदिन्छ । मान्छेले गर्नुपर्ने कामहरू मसिनले गरिरहेको बेला हामी विकासको रफ्तारमा दौडिरहँदा उद्देश्य के लिनु परोपकार ?

मान्छेको चाहना एउटा पुरा हुननपाउँदै अर्को जन्मिइहाल्छ । यसरी नै चाहनाको पछाडि भाग्दाभाग्दै मान्छेको इहलीला समाप्त हुन्छ । यस धर्तीमा मनुष्यको रूपमा जन्मिएपछि मनुष्यको सार्थकता र मृत्युपर्यन्त पनि उसको केही न केही किर्ति रहीरहोस् । जसले सोँच्छ उसको सदा रहोस साधना अन्तर्मनको आनन्दका लागि परोपकार । परोपकारी मनुष्यको उद्येश्य परोपकार, लक्ष्य परोपकार, दैनिकी परोपकार, मनमुटु सोँच परोपकार, उ परोपकारमै रमाउँछ । परोपकारमै आनन्द रहन्छ सुख परोपकारमै खोज्छ । सम्झिन्छु लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको प्रश्नोत्तर कविताको उद्धरण । “खोज्छन् सबै सुख भनी सुख त्यो कहाँ छ ? आफू मिटाइ अरुलाइ दिनु छ ।”