खुमकान्त अर्याल
साधारण अर्थमा स्वधर्म भनेको हामीले परम्परागत रुपमा मानी आएको धर्मलाई बुज्ने गरिन्छ । अझ फराकिलो अर्थमा स्वधर्म भनेको मानिसको आँफनो शरीर र मनले धारण गर्ने सरल जीवन शैली हो ।
स्वधर्मको साधन, शरीर भएकोले यसको परिचालन मनको स्तरबाट हुन्छ । आफ्नो शरीरको रक्षा, आफु आश्रित परिवारको भरण पोषण र संरक्षण पहिलो कर्तव्य हो । यो कर्तव्य निर्वाह गर्दा अत्यन्त सामान्य र सरल ढंगले गर,उपलव्ध प्रकृतिका श्रोतहरुको समुचित प्रयोग गर,सके सम्म वरिपरि उपलव्ध कम भन्दा कम वस्तुवाट आफ्नो निर्वाह गर,आफनो निर्वाहको लागि अरुको भर सकेसम्म नपर बरु अरुको पनि सेवा गर । आफना इष्ट देवको महिमाको स्मरण र पँुजा गर । तिम्रो शरीर प्रकृतिको महान वर्दान हो । तिमी भित्र अपार शक्ति र बुुद्धि निहित छ । यसको विकास गर,यो विकास तव मात्र सम्भव हुन्छ जवसम्म तिमी भोग र संग्रहमा लिप्त हुने छैनौ, यो नै स्वधर्मको सार हो ।
स्वधर्ममा अभ्यस्त मानिस कहिल्यै दुःखी हुदैन किन भने प्राप्त वस्तु तथा अवसर प्रकृति र अस्तित्वको देनहो, पाऊँदा पनि ठीकै छ र गुम्दा पनि ठीकै । स्वधर्ममा स्वाधीनताको स्वाद पनि अन्तर निहीत छ किन भने आफ्नो पुरुषार्थमा कम भन्दा कम वस्तु वाट निर्वाह गर्ने हुदा अरुको मुख ताक्न परेन । सवै जीव र प्राणिहरु प्रकृतिका समान सदस्य हुन् म पनि एक सदस्य मात्र हु, मेरो जति हक छ निकटमा रहेका सबै जीवहरुको उत्तिकै हक भएको स्वीकार गर्न स्वधर्मले प्रशिक्षित गर्दछ । मेरो शरीर मेरो परिवार मेरो लागि जति प्रिय छन् अरुका लागि पनि त्यस्तै हो भन्ने बुझाई यसको विशेषता नै हो ।
भोक रोग र शोकबाट म जति प्रताडित छु अरु पनि त्यहि पिडाबाट ग्रस्त हुन सक्ने प्रति सचेत गर्दछ । आफ्नो प्राकृतिक हकको उपभोग गर्दा अरु कसैको भाग खोसिएको छ कि भनीकन विचार गर्नु स्वधर्मको मर्म भित्रै पर्दछ । प्रकृतिका सास्वत नियमहरुलाई स्वीकार गर्दै आफ्नो जीवनको संचालन गर्न सके सम्म अरुको पनि जीवन संचालनमा सहयोगी हुदै अगाडी वढाएर आँफु रहेको परिवार र समाजमा प्रेम र शान्तिको संचरण गर्नु, मानव जीवनका लागि अझ बढि उपयोगी नयाँ दर्शनको विकास गरि सभ्यताको उचाईमा पुग्ने लक्ष्य राख्नु स्वधर्म हो । स्वधर्मीले स्वयंको क्षमतामा,अरुको कृपा भन्दा पनि आफ्नो पुरुषार्थमा,आफ्नो आन्तरिक पवित्रतामा, जीवनको सत्य भेटिने विश्वास गर्दछन साथै जीवन दाताको स्मरण गर्दछन ।
स्वधर्मले आफनो परम्परा संस्कृति र पहिचानको रक्षा गर्दै ंकर्मका लागि प्रेरणा दिन्छ र महत्वाकाँक्षाबाट बच्न सचेत गर्दछ । स्वधर्ममा आश्रित मानिसको मन अत्यन्त निर्मल हुन्छ अनि आफना इस्टदेवबाट पनि उनको प्रगतिका लागि भरपुर मद्धत प्राप्त हुन्छ । उनको जीवन हर प्रकारले सम्पन्न हुन्छ । तर स्वधर्मको बाटो छोडेपछि भने मानिसमा संधर्ष, अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा, षडयन्त्र, घात प्रतिघात, वैमनश्य र शत्रुताले घेर्न थाल्छ र अन्ततः मानिस विनाश र पतनको अवस्थामा पुग्दछ । अहिले समाजमा देखिएको जुन अवस्था छ, यो स्वधर्मको पालनमा कमी भएको कारणले हो ।
स्वधर्मको माध्यमबाट नै आफ्नो जीवनलाई चेतनाको उच्चतामा पुर्याउन सकिने दृष्टान्त सबै धर्मका वोध कथाहरुमा पाईन्छ । स्वधर्मको धारणनै पाप रहित, द्यवेस रहित, अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा रहित शान्त समाजको जग हो ।
यसैले स्वधर्मको धारण गरांै, आफ्नो र सबैको उन्नतीको मार्ग निश्चित गरौं । ( शिवपुरी वावाको शिद्धान्त छ ,पहिला शरीरको रक्षा, दोश्रो निर्वाहको लागि काम र बचेको समय प्रभुको स्मरण , यो लेख पनि यो विचार संग नजिकको सम्वन्ध राख्दछ ।लेखक अर्याल वालिङ ६ निवासी हुनुहन्छ ।